Recenzoj

       EKTITAJ  PAROLADOJ  KAJ  PRELEGOJ

    (Suplemento al Retoriko)

        de Ivo Lapenna

        Rotterdam. 1966. Eld. de la aŭtoro.

        Kun enkonduko de G. Waring­hien. 14,5 x 21 cm. 152 p. bindita. 

Rekomendi la aŭtoron estas preskaŭ su­perflue. Preskaŭ ĉiuj, vizitintaj Univer­salan Kongreson, kaj multaj aliaj, devas lin koni kiel la plej grandan oratoron en la Esperantomovado. Lia stilo, pro kom­pleta uzado de la eblecoj de Esperanto kun ĝia libera vortordo, memorigas tiun de Cicero. Estus interesa eksperimento traduki kelkajn liajn paroladojn, ekz. la unuan, en Latinon.

La paroladoj kaj prelegoj ĉiuj temas pri Esperanto. Pro la gvidanta pozicio, kiun la aŭtoro okupis en la Esperantomovado, la libro estas ankaŭ grava fonto pri la historio de la Esperantomovado, precipe post la dua mondmilito. La ideojn gvi­dantajn la gvidantojn de la Esperantomo­vado oni trovas nenie esprimitaj pli bone ol ĉi tie. Tre trafa komparo estas tiu de p. 56 de la Esperantomovado kun homo, kiu trenas ĉaron supren sur monto kaj devas streĉi la fortojn, nur por ke ĝi ne subenglitu. Kiel gvidantojn la Esperanto­movado bezonas ne homojn, kontentajn teni la aferon funkcianta, sed homojn daŭre strebantajn progresigi la aferon, kaj tia persono estas Lapenna!

Ankaŭ pri la ideologia fono de Esperan­to, egalrajta kunlaborado de ĉiuj homoj, li parolas multe. Estas frapante, kiel pro­funde Zamenhof influis homojn multrila­te pli talentajn ol li mem!

D-ro W. A. Verloren van Themaat.

­

OP A V A kaj eirkaiiajo. IIustrita fald folio kun multaj informoj pri la eel1a urbo, kie okazos eijare Esperantista Kultura Fes­tivalo honore al Petr Bezrue (vidu p. 16 de tiu ei numero).

La faldfolio estas senpage (se eble kon­trau l rpk.) havebla .ce: Esperanto-ron­deto de UK Ostroj, OP A V A, Na rybnic­ku 27, Cenoslovak

LAPENNA  PRI  LA  HOMAJ  RAJTOJ

Petro Levy

Ivo Lapenna, iama eminenta prezidanto de UEA, estis ankaŭ, interalie, eminenta fakulo pri internacia juro. Li publikigis en 1952 interesan verkon "Aktualaj problemoj de la nuntempa internacia vivo", Roterdamo 1952¹. Lia demonstro pri la valideco kaj deviga karaktero de la Universala Deklaracio de UN pri Homaj rajtoj estas en la nuna cinike malhumana mondo aparte aktuala kaj atentinda. Lia libro konvinkis min, ke kvankam la Universala Deklaracio de UN pri Homaj Rajtoj nur estas deklaracio, kiun multaj personoj asertas nedeviga, tamen kiel anekso de la Ĉarto de UN ĝi evidente estas deviga por ĉiuj registaroj. Ĝi ne estas la sola sed estas fundamento de internacia juro, ankaŭ per tio, ke ĝi ne kreas la homajn rajtojn, sed konstatas ilin. Alivorte ĝi konstatas, ke la rajtoj, kiujn ĝi listigas, ekzistus kaj ilia respekto estus internacie deviga eĉ se la Deklaracio ne ekzistus, kaj ĝi ne limigas ilin. Plie kontraŭe al tio, kion atence al la internacia juro, la plej grandaj potencoj faris, ili ne estas disigeblaj, nek kontraŭmeteblaj unuj al la aliaj. Tiu studo de prezidanto de UEA donas okulfrapan forton al rimarko legebla en la "Manifesto de la sennaciistoj" de E. Lanti (fondinto kaj unua prezidanto de SAT): "La batalo por la rajto povas do esti tre uzebla batalvorto."

La enhavo de la libro de Ivo Lapenna havas por ĉiam universalan aktualecon, kiu koncernas ĉiun civitanon de ĉiu lando kaj de la tuta mondo. Kvankam tiu konstato aplikiĝas al la tuta libro, ni ekzamenos pli detale la sekcion 6-an de la ĉapitro VIII, pri "La jura signifo kaj la atingopovo de la Universala Deklaracio" (de UNo pri Homaj Rajtoj). Tiu ĉi formale nur estas rekomendo, kiu tial havas ŝajne neniun karakteron de jura devigo. El tiu sola vidpunkto, ĝi jam havus neneglektindan signifon.

La problemo aperas sub tute alia lumo, laŭ Lapenna, se oni analizas la enhavon de la Deklaracio kun konsidero pri kaj en ligo kun la Ĉarto de la Unuiĝintaj Nacioj. Ĉi tiu klarvorte agnoskas la ekziston de la rajtoj kaj liberecoj de la homo. Ĝi ne kreas ilin sed uzas la jam ekzistantan koncepton.

Ke la Ĉarto de la Unuiĝintaj Nacioj havas devigan karakteron, pri tio ne povas esti ia dubo. Tial ĉiuj partoj de la Ĉarto, kiuj rilatas al la homaj rajtoj kaj al la fundamentaj liberecoj tute same estas jure devigaj. Ili konsistigas parton de la nuna internacia juro. Oni do povas aserti, sen timo erari, ke la internacia juro agnoskas la ekziston de la homaj rajtoj kaj ke la nerespekto de tiuj samaj rajtoj estas rompo de la internacia juro.

Tamen la Ĉarto ne precizigas la homajn rajtojn. Tion faras por ĝi la Universala Deklaracio. Tiu ĉi nur tion detaligas, kio jam laŭ la Ĉarto nedisigeble apartenas al la internacia juro. Ĉar kion oni povus kompreni sub la esprimo "fundamentaj rajtoj kaj liberecoj de la homo", se ne ĝuste tion, kion la oficialaj reprezentantoj de 48 ŝtatoj deklaris esti la universalaj rajtoj de la homo, dum 10 aliaj sin detenis? Eĉ ne unu voĉo esprimiĝis kontraŭ la Deklaracio!

La juraj aktoj povas havi deklaran aŭ starigan karakteron. La unuaj tion nur konstatas, kio jam ekzistas. La aliaj kreas la juron. La Universala Deklaracio pri la Homaj Rajtoj evidente posedas la unuan karakteron. Tion diras ĝia nomo mem. La Deklaracio, sekve, same kiel la Ĉarto, kreas neniujn novajn homajn rajtojn. Ĝi nur listigas tiujn el la homaj rajtoj, kies ekziston oni povas konsideri universala.

Tial, kvankam ĝi nur estas rekomendo, ĝia enhavo tamen estas fakte deviga. Tiu enhavo estus deviga eĉ se tute ne ekzistus Deklaracio: ilin jam solene agnoskis la internacia juro per la Ĉarto de UNo. Ne povas esti eĉ la plej malgranda dubo, ke en la esprimoj "homaj rajtoj" kaj "fundamentaj liberecoj" oni devas kompreni ĝuste la rajtojn kaj liberecojn difinitajn en la Deklaracio. Kvankam ĝi nur estas rekomendo, la Deklaracio estas evidenta pruvo, ke la civilizitaj nacioj agnoskas la liberecojn kaj rajtojn, kiujn ĝi enhavas, kiel ĝeneralajn jurajn principojn. Tiu enhavo estus deviga, eĉ se la Ĉarto dirus absolute nenion pri la homaj rajtoj, eĉ se ĝi ne rekonus ilin plurfoje. Tiuokaze ĝi estus deviga kiel ĝenerala jura principo.

Fine, se la internacia jura jurisprudenco povas konstante uzi la teorian verkon de konata fakulo por ĝuste interpreti juran punkton, des pli prave ĝi povas apogi sin sur tiel grava dokumento, kiel estas la Universala Deklaracio, kiu ne estas la verko de nur unu sola fakulo, sed estas la verko de multaj oficialaj reprezentantoj de ŝtatoj kaj de fakuloj apartenantaj al ĉiuj juraj sistemoj de la tuta mondo.

Oni ankaŭ vidas, ke laŭ tiu vojo, la enhavo de la Universala Deklaracio montriĝas deviga.

Surbaze de ĉiuj menciitaj argumentoj, la aŭtoro opinias, ke la Universala Deklaracio pri la Homaj Rajtoj, kvankam ĝi estas formale nur rekomendo, tamen laŭ sia enhavo estas deviga. Sekve, ĉiu atako kontraŭ la homaj rajtoj kaj fundamentaj liberecoj, farita kie ajn en la mondo kaj fare de kiu ajn, devas esti konsiderata kaj efektive estas malatento kaj malobeo al la internacia leĝo.

Alia demando estas tiu de la efektiva internacia protekto de la homaj rajtoj. Pluraj proponoj estis faritaj, sed neniu estis akceptita. La Deklaracio mem parolas nur tre singarde pri la rajto je ribelo, se la homaj liberecoj kaj rajtoj ne estas observataj. En la Enkonduko al la Deklaracio estas, nome, dirite, ke la homaj rajtoj devas esti protektataj de reĝimo de juro, "por ke la homo ne estu devigata turni sin al ribelo". Tio estas paŝo malantaŭen, kompare al la franca Deklaracio, kiu klarvorte agnoskas rajton je ribelo. Tamen en la nunaj cirkonstancoj, pro la manko de efektiva internacia protekto de ĉiuj homaj rajtoj kaj liberecoj, la ribelo evidente estas la ĉefa rimedo por lukti kontraŭ tiraneco kaj subpremo.

Alia kun la tempo potenca rimedo estas la eduko, sed ĝi havas nur moralan karakteron. Sur tiu ĉi kampo la aktiveco de UNESKO estas konsiderinda kun la helpo de multaj Neregistaraj Organizoj (NRO).

Ĉiuj rajtoj estas gravaj por ĉiuj en la tuta mondo. Inter ili, iuj prezentas apartan gravecon por la laboristaro kaj sekve por la agado de la Laborista Esperanto-Movado.

Tiuj rajtoj estas difinitaj precipe sed ne nur, ĉar evidente tiuj specifaj rajtoj nur povas esti respektataj kune kun la aliaj, en la artikoloj 22 ĝis 28. Temas pri modernaj liberecoj kaj rajtoj. Ili detaligas la devon kaj rajton de socia solidareco, kies konsekvenco devas esti la efektivigo de certaj ekonomiaj, sociaj kaj kulturaj rajtoj, necesaj al la homa digno kaj al la libera evoluo de la homa personeco. Laŭ la Deklaracio, ili estas: 1) la rajtoj al laboro, al egala kompenso por egala laboro, al organiziĝo en laboristaj sindikatoj, 2) la rajto al ripozo, 3) la rajto al socia asekuro kaj al vivnivelo sufiĉa por certigi la bonfarton kaj sanon de la persono kaj de ĉi ties familianoj. 4) la rajto al senpaga elementa edukiĝo kaj al egala atingeblo de la supera edukiĝo, 5) la rajto al libera partopreno en la kultura vivo, al ĝuado de la artaj valoroj kaj al profitado de la sciencprogreso.

Tiuj rajtoj neniel estas limigaj. Male, ili klarvorte inkluzivas la rajton kaj devon plibonigi kaj plivastigi ilin cele al konstanta progreso de la tuta homaro en la respekto de la planeda natura medio.

Estas rimarkinde, ke la rajtojn ĉi supre difinitajn sisteme kaj eĉ pli kaj pli ofte malrespektas la modernaj ŝtatoj konsiderataj kiel la plej demokrataj, fakte eĉ la plej ordoneme arogante leciondonemaj pri homaj rajtoj. Oni ekzemple povas edife ilin kontraŭmeti al la "principo de merkata ekonomio, en kiu la konkurenco estas libera kaj ne falsita", kiu saturas la projekton de "traktato pri Eŭropa Konstitucio". Ili pravigas, ke nepartipolitika sed kultura tutmonda asocio, kia estas SAT, publike alprenu pozicion pri, ekzemple, ĉi tiu rajtodetrua traktato.

Oni do vidas, ke restas multo farota sur la tereno de la agado de NeRegistaraj Organizoj favore al la homaj rajtoj, je ĉiuj niveloj, de la loka ĝis la universale tutmonda. Temas pri leĝa, do nepartipolitika, kvankam socie orientita agado sur kampo, kiun flankelasas, ekzemple, "Amnestio Internacia". Tia agado okulfrape kongruas kun la nuna statuto de SAT. Tiu ĉi povas do proponi al la organizoj, kiuj konsentas kunlabori kun ĝi, en la respekto de ĉies sendependeco kaj propraj celoj, kiel bazon de komuna agado, la tutmondan defendon de la homaj rajtoj.

NOTO: La verko principe estas havebla ĉe la Libroservo de UEA, sed se ĝi estas elĉerpita, reeldono estus dezirinda. La libro pritraktas krom la homaj rajtoj ankaŭ aliajn temojn. Jen la ĉefaj titoloj de ĝia enhavo:

• Antaŭparolo

• UNUA PARTO: Fundamentaj nocioj

  • Ĉapitro I: Nacio kaj ŝtato

  • Ĉapitro II: Interŝtataj rilatoj kaj internacia juro

  • Ĉapitro III: Pri la koncepto de diplomatio

  • Ĉapitro IV: La federalisma principo

• DUA PARTO: Lukto por la paco per juraj rimedoj

  • Ĉapitro V: Metodoj por solvado de internaciaj konfliktoj

  • Ĉapitro VI: La internacia kortumo kaj ĝia rolo

  • Ĉapitro VII: La internacia krimo

  • Ĉapitro VIII: La fundamentaj homaj rajtoj kaj ilia jura protekto

• TRIA PARTO: Interŝtataj organizaĵoj

  • Ĉapitro IX: La bazo kaj la formiĝo de Unuiĝintaj Nacioj

  • Ĉapitro X: La funkciado de Unuiĝintaj Nacioj

  • Ĉapitro XI: Aliaj interŝtataj organizaĵoj

  • Ĉapitro XII: Konkludo

ALDONO: La signifo de la vortoj "Ĉarto de Unuiĝintaj Nacioj" en la art. 36/I de la statuto de la Internacia Kortumo.

Antaŭparolo de Retoriko

al la dua eldono

Elokvento kaj poezio estas la du artoj, kiujn generacioj de belamantoj florigis el tiu mirinda apartaĵo de la homa raso, la parolo. Ambaŭ estis longatempe kunligitaj kaj kunmiksitaj: en la larĝafluaj deklamoj de la Hemeraj herooj aŭ en la pasiaj incitaĵoj de la Hebreaj profetoj, oni ne scias, kio plej frapis nin, aŭ la magio en la vortoj aŭ la persvadivo de la argumentoj, sed, je la kvina jarcento antaŭ nia erao, areto da Helenaj pensistoj aplikis sian genion al la konsidero kaj analizo de tiuj du fenomenoj, kaj ili provis difini iliajn principojn kaj formuli por ili regulojn: tiel naskiĝis kaj la retoriko kaj la poetiko. De tiam la du frataj artoj disiris en du malsamaj direktoj: dum la poezio celis atingi, per raciaj rimadoj, elvokon de la neraciaj potencoj en la animo kaj kontentigon de la subkonsciaj urĝoj de nia profunda memo, la elokvento pretendis alian, same altan, sed pli socian rolon.

Oni ne povas sufiĉe diri, kiom ni ŝuldas al tiuj antikvaj instruistoj pri retoriko kaj filozofio, al kiuj oni donis la belan nomon “sophistaj”, t.e. saĝuloj. Ili estis la unuaj, kiuj esploris la lingvajn problemojn, ili estis ankaŭ la unuaj, kiuj malkovris la belecon kaj potencon de taŭge ordigitaj argumentoj, ili estis fine la unuaj, kiuj opiniis kaj deklaris laŭte, ke ĉiuj homaj konfliktoj povas esti pace diskutataj, kaj solvataj per rezonado, ne per trudforto. Strebon al harmonia dispozicio de la vortoj en la periodo, de la pensoj en la parolado, de la homaj interesoj en la socio, jen kion heredigis al ni tiuj Helenaj mastroj pri la arto bele paroli. Kaj la tuta klera mondo venis eksidi ĉe iliaj piedoj.

Ĉar la retoriko ne estas tiu kolekto da senhontaj artifikoj, da ruzaj trukoj, helpe de kiu demagogo aŭ diktatoro ekscitas la plej malnoblajn pasiojn de la homamasoj kaj fajrigas en ili la malamon kaj la frenezon. La vera elokvento floras nur en la libereco, ĝi estas denaskiĝa demokrato. Tre prave D-ro Lapenna dediĉis tutan ĉapitron de sia libro al la moralaj ecoj de la oratoro. Kaj pri tio certe rajtas paroli homo, kiu dufoje en sia vivo havis la kuraĝon rompi jam brilan karieron, forlasi la  kaj komfortaĵon de la hejmo, por sekvi nur sian idealon, eĉ se en la subtera batalado, eĉ se en la ekzileco. Mi riproĉas neniun, kiu ne estus same aginta: ĉu mi mem kapablus tion fari? Sed, se oni ne spertis tiajn foroferojn, oni almenaŭ rilatu al ili kun respekto.

Retoriko supozigas, ĉe la instruanto, ne nur tiujn moralajn ecojn kaj spiritan honestecon; ĝi postulas de li ankaŭ la amon de la parolo, ekde la fizika plezuro ludi per sonoj kaj sonoroj, la konsonantoj kaj vokaloj, per la aliteracioj kaj per la kadencoj, ĝis la intelekta ĝuo pri ŝprucado de ĝuste ĉenitaj argumentoj kaj solide konstruitaj rezonadoj. Nu, ĉiuj, kiuj havis la ŝancon aŭskulti D-ron Lapenna, povis konstati, ĝis kia grado li estas la tipo mem de la oratoro. Al siaj naturaj donitaĵoj, fortiko de la brusto, potenco kaj koloro de la voĉo, li sciis almeti ĉion, kion senlace studanto povas profiti el la teorio kaj el la abundaj personaj spertoj ne nur de instruanto en universitato, sed ankaŭ de praktika juristo-advokato, kiu estis vokita pledi eĉ antaŭ la plej supera jura instanco en la mondo, la Internacia Kortumo en Hago. Malantaŭ lia varma elokventeco oni ĉiam sentas precizan informitecon kaj riĉan kulturon.

Fine, D-ro Lapenna estas homo, kiu dediĉis decideme sian talenton al la Esperanta afero. Kaj estas ne mirinde, se, same kiel la unuaj “sophistaj” pri la helena, li scivolis kaj esploradis pri la Esperanta lingvo. De kie ĝi venas, kial ĝi prezentas la finan ŝtupon de la lingvoevoluo, kiel ĝi povas ekzistadi sen nacia subportanto, jen la ĉefaj problemoj, kiujn metas al si ĉiu iom serioa persono, kaj kiujn li volis klarigi. Kvankam li ne faris lingvistikan karieron, lia scipovo de pluraj naciaj lingvoj, tre malsimilaj inter si, la kroata, la rusa, la germana, la franca, la angla, la itala, kiel ankaŭ la pasiva scio de ses pliaj, jam donis al li ĝustan orientiĝon en la ĥaoso da teorioj kaj sistemoj. Krome li, kun la sama konscienco, kiun li metus en la preparado de jura enketo, havigis al si abundan kaj valoran dokumentaron, esploris ĝin detale kaj tiel povis liveri al la Esperanta publiko ĝisdatigitan prezenton de la demandoj pri la origino kaj evoluo de la lingvoj. Li sciis kribri la gravajn faktojn, pesi ilian ĝustan signifon kaj rilati al ĉiuj sistemoj kun klarvida senpartieco, zorganta nur pri la vero, ne pri ia ajn ortodokseco. Kaj tio ja donas plian valoron al tiu parto de lia verko, kiun oni legos ĉi-poste sub plibonigita kaj konsiderinde kompletigita formo.

En ne multaj naciaj literaturoj estas trovebla libro tiel science redaktita, tiel oportune utiligebla, tiel pense riĉiga, kiel ĉi tiu verko. Tial mi volas ĉi tie danki al la aŭtoro, ke li, por fari al siaj kunhomoj tian servon, preferis al ĉiu ajn nacia lingvo, Esperanton. Nur per tiaj seriozaj kaj fruktoplenaj kontribuaĵoj ni povas esperi konkeri iam la oficialan rekonon, al kiu la unua paŝo estis tiu venko de Montevideo, la plej brila kaj sukcesa apliko de la ĉi-poste formulita arto.

G. Waringhien

La 28-an de Marto 1958